II. Các loại định hướng
1) Định hướng bằng gốc cây mọc
– Trong các rừng cây thường ẩm ướt và thiếu ánh sáng mặt trời nên ở các gốc cây thường có rêu mọc. Muốn biết hướng Bắc là hướng nào, ta chỉ việc tìm đến các gốc cây to và quan sát, nếu thấy phía nào có rêu mọc và gốc cây ẩm thấp thì hướng đó là hướng Bắc.
– Trên các tảng đá lớn rêu thường mọc ở hướng Bắc.
– Các tán cây lớn phát triển mạnh về hướng Nam.
2) Định hướng bằng bóng nắng
a. Phương pháp bóng nắng vòng tròn
– Trên một tờ giấy trắng ta vẽ đường tròn tâm O, kẻ 2 đường kính vuông góc, cắt đường tròn tại 4 điểm lần lượt Đông, Nam, Tây, Bắc (như hình vẽ). Tại Đông ta ghi 6 giờ, tại Nam ghi 12 giờ , Tây ghi 18 giờ, Bắc ghi 24 giờ. Rồi ta chia khoảng cách đều với giờ tương ứng như mặt đồng hồ.
– Muốn biết phương hướng ta dùng que đặt vào một điểm trong vòng tròn, trùng với giờ đồng hồ đeo tay (thì dụ 8 giờ) rồi ta xoay vòng tròn tờ giấy sao cho bóng cây que chạy qua tâm vòng tròn tại vị trí mới của tờ giấy thì lúc này bóng cây que và hướng ghi sẵn trên tờ giấy cho ta hướng muốn tìm. Ơ phương pháp này phải cần đồng hồ khá chính xác để thực hiện đạt hiệu quả cao, phương pháp này không thể sử dụng vào buổi trưa vì khi đó mặt trời ngay trên đỉnh đẩu, không xuất hiện bóng cây que trên vòng tròn.
b. Phương pháp dùng gậy và bóng nắng (Owendoff):
– Owendoff là một nhà phi công người Anh, ông đã nghiên cứu được một phương pháp xác định phương hướng bằng cách phối hợp giữa gậy và bóng nắng. Phương pháp này đã được ông thử nghiệm nhiều lần ở nhiều thời điểm khác nhau trong ngày và tại nhiều vị trí khác nhau trên trái đất. Kết quả cuối cùng chính xác gần như tuyệt đối.
Các bước thực hiện như sau:
– Cắm một gậy (có chiều cao từ 0.6m đến 1.2m là thích hợp nhất) xuống đất, đỉnh bóng ban đầu của gậy ta đặt là T. (hình 1)
– Đợi khoảng 15 phút sau, bóng gậy sẽ khác đi. Đỉnh bóng của gậy lúc này ta sẽ đặt là Đ (hình 2)
– Nối T với Đ, ta sẽ có đoạn thẳng TĐ với đầu T chỉ hướng Tây và đầu Đ chỉ hướng Đông.
– Dựa trên trục Đông – Tây, ta dễ dàng dùng hoa phương hướng xác định các hướng còn lại.
c. Phương pháp cây không bóng
– Đây là phương pháp tiện lợi khi không có đồng hồ hay địa bàn. Ta dùng một cây gậy dài khoảng 1m cắm xuống đất, cho đầu gậy hướng về mặt trời, không để cho bóng cây lộ ra. Khoảng 10 phút sau, mặt trời di chuyển và bóng gậy in trên mặt đất. Bóng này chỉ cho ta biết hướng Đông phải tìm.
d. Phương pháp dùng đồng hồ có kim chỉ giờ và mặt trời
– Đặt đồng hồ trên mặt đất phẳng, nằm ngang và xoay mặt đồng hồ sao cho kim ngắn A (kim giờ) trùng với bóng cây cắm phía ngoài. Kẻ đường phân giác OI của góc AOB (B là số 12 và O là trục kim đồng hồ). Nếu là buổi sáng, đường phân giác OI sẽ xác định hướng Nam (tính theo chiều kim đồng hồ). Nếu là buổi chiều, đường phân giác OI sẽ xác định hướng Bắc (tính theo ngược chiều kim đồng hồ.
Chú ý: Nếu là Nam bán cầu thì bạn sẽ tính ngược lại.
3) Định hướng bằng sao trời
– Vào những đêm không có trăng, sao mọc đầy trời, muốn tìm phương hướng cho chính xác, bạn phải tìm đến sao Bắc cực (Bắc đẩu: Etoile Polaire) để biết hướng Bắc hoặc sao Nam Thập (Croix du Sud) để biết hướng Nam. Sao Bắc cực lãi nhỏ, vì vậy muốn tìm sao Bắc cực ta phải dựa vào các chòm sao nào tương đối sáng có hình dạng đặc trưng, dễ nhận dạng, thường xuyên xuất hiện trên bầu trời, từ đó bằng cách kéo dài những đoạn tưởng tượng để tìm đến sao Bắc cực. Biết được hướng Bắc rối thì ta dễ dàng xác lập các hướng còn lại.
– Một số chòm sao thường được dùng để tìm sao Bắc cực ở nửa cầu Bắc.
a. Bằng chòm sao Bắc Đẩu: Gồm 2 chòm sao
Có tên là: chòm Đại Hùng Tinh (gấu lớn) & chòm Tiểu Hùng Tinh (gấu nhỏ). Sao Bắc cực là 1 ngôi sao sáng nhất của chòm gấu nhỏ. Vì mắt thường khó thấy sao này nên ta phải nhờ đến chòm sao Đại Hùng Tinh để tìm sao Bắc cực.
* Chòm sao Gấu lớn:
– Tên gọi: Grand Ourse, Big Dipper, Ursa Major.
– Bắc Đẩu, Thất tinh, Đại Hùng Tinh, Đại xa tóa.
* Mô tả:
– Có hình giống cái gáo múc nước, lòng gáo hướng về phía sao bắc cực.
– Gồm có 7 sao sáng: 4 sao làm gáo, 3 sao làm tay cầm.
* Định phương hướng:
– Kéo dài cạnh ngoài của gáo (cạnh ab) 5 đoạn bằng cạnh ab sẽ gặp sao Bắc cực.
– Xuất hiện (từ chập tối) suốt đêm, từ tháng 3 đến tháng 8. Những tháng khác vào mùa đông chòm Đại Hùng Tinh xuất hiện rất khuya hoặc gần sáng mới thấy.
– Ngoài ra chòm Đại Hùng Tinh người ta còn sử dụng để dự đoán giờ bằng đuôi của nó. Buổi tối, đuôi chòm này ở phía Đông, sáng sớm, đuôi ngã về phía Tây. Nhân gian có câu:
Đêm khuya thức dậy trông giờ,
Đuôi sao Bắc Đẩu đã rời phương đông
Trở vào buồn học gọi chồng,
Trở ra sắp gánh, sắp gồng ra đi.
b. Bằng chòm Thiên Nga
* Mô tả:
– Gồm 5 sao xếp thành hình chữ thập, hơi gãy.
– Chòm Thiên Nga còn gọi là Thập Tự Bắc (Bắc Thập) để phân biệt với chòm Nam Thập ở bán cầu Nam.
* Định phương hướng:
– Kéo dài cạnh ab (nối từ cánh phải tới đuôi của thiên nga) khoảng 4 đoạn bằng ab sẽ gặp sao Bắc cực.
– Xuất hiện suốt đêm giữa mùa hạ sang đầu mùa thu (tháng 5 – 8).
– Mùa đông (tháng 10 – 12) xuất hiện từ chập tối đến nửa đêm, gần về sáng thì lặng.
– Mọc sau chòm Gấu lớn hơn 6 giờ.
c. Chòm Ngự Phu (Phu xe)
* Mô tả:
– Gồm 5 sao
– Hình dạng: 5 cạnh không đều, có thể tưởng tượng thành hình ngôi nhà. Ngôi sao sáng nhất của chòm này tên là Dê Cái, bên cạnh những ngôi sao mờ hơn đó là những chú Dê Con.
* Định phương hướng:
– Kéo dài cạnh ab (từ góc bên trái đến đỉnh nóc nhà) khoảng 5 lần bằng ab sẽ gặp sao Bắc cực.
– Xuất hiện sau chòm Thiên Hậu khoảng 6 giờ.
– Biến mất khoảng tháng 6.
d. Chòm Thiên Hậu (Tiên Hậu)
* Mô tả:
– Gồm 5 sao chính.
– Hình dạng:
+ Mới mọc, hình con số 3.
+ Lên cao hình chữ M.
+ Sắp lặn hình chữ W.
* Định phương hướng:
– Kẽ đường thẳng gần như vuông góc với cạnh thứ 3 của con số 3 hay của chữ M, rồi lấy chừng 7 lần đoạn ab thì tới sao Bắc cực.
– Mọc lúc chập tối từ tháng 9.
– Có mặt suốt đêm trên bầu trời từ cuối mùa thu (tháng 9) đến giữa mùa đông (tháng 11).
– Mọc sau chòm Thiên Nga gần 6 giờ.
e. Chòm Hiệp sĩ (hay còn gọi chòm Orion vì đó là ngôi sao sáng nhất trong chòm)
* Mô tả:
– Gồm 3 sao xếp hình tam giác tạo cái đầu.
– 3 sao sáng nhất tạo giải dây thắt lưng.
– Một vòng sao ở cánh tay trái tạo cái khiên.
– 3 sao mờ ở cánh tay phải: vũ khí.
– Hình dạng:
+ Giống hình người Hiệp sĩ .
+ Dân quê Việt Nam còn gọi giải day lưng là sao 3 và chòm sao tạo bởi day lưng với con dao là sao Cày.
* Định phương hướng:
– Nhân gian Việt Nam có câu hát:
“Nhìn lên trời đây sao sao sao,
Em không biết phương Nam nơi nào.
Nhìn lên thấy ông thần thần,
Cài cây kiếm bên mình mình mình.”
– Từ ngôi sao đỉnh đầu kéo một đường tưởng tượng qua ngôi sao giữa day lưng, ta sẽ tìm được phương Nam.
– Nằm vắt ngang xích đạo trời.
– Xuất hiện từ tháng 10 đến tháng 4 và lặn vào tháng 6 .
– Chòm sao thuộc Nam bán cầu.
f. Bằng sao Mai, sao Hôm
Vào những buổi chiều ta, Hướng mắt nhìn về phương Tây, bạn sẽ thấy xuất hiện một vì sao rất sáng trên bầu trời. Đó là sao Hôm. Về sáng sớm vì sao này lại xuất hiện trên bầu trời phương Đông và mang một tên mới đó là sao Mai.
Một điều nửa ta cần lưu ý: Khi nhìn sao Hôm vừa lặn thì một vì sao khác lại mọc lên ở nền trời Đông. Người ta gọi đó là Sao Vượt. (Venus – sao Kim Tinh).
g. Sự khác nhau giữa sao thần nông và sao bò cạp
Người Tây phương thêm 1 số vì sao vào chòm Thần Nông và gọi đó là chòm sao Bò Cạp (Nam bán cầu). chòm này xuất hiện từ tháng 5 đến tháng 8 khi chòm Hiệp Sĩ biến mất.
Hình dạng:
h. Phụ chú
- Khi muốn tìm hướng Bắc thì ta phải tìm đuôi của Gấu Lớn. Nhìn chòm sao Gấu Lớn thì đứng về hướng Tây (mắt nhìn lên 450). Nhìn rõ từ 21h đến 23h.
- Tìm được chòm Đại Hùng Tinh sẽ tìm được chòm Mục Phu và Ngự Phu ( theo hình vẽ).
- Tìm được Chòm Đại Hùng Tinh, quay về phía sau là chòm sao Thiên Hậu. Chòm Sao Thiên Hậu nhìn khó thấy.
- Chòm sao Thiên Nga nhìn về Biển Đông.
- Sao Bắc Đẩu ở giữa bán cầu Bắc (ở Việt Nam không thấy được sao Bắc Đẩu vì Việt Nam ở Nam bán cầu).
- Nhìn sao ta đoán được tháng trong năm. Ở Việt Nam luôn luôn nhìn được chòm Đại Hùng Tinh (Gấu Lớn).
i. Lưu ý khi tìm phương hướng bằng các chòm sao
– Cần phải kiên trì tập luyện thường xuyên và thuộc hình dạng các chòm sao.
– Nên chọn những đêm có trăng, tránh những đêm rằm để tập nhận dạng các chòm sao cho tốt.
– Chì tìm những chòm sao nào hiện đang mọc và phải biết những tháng nào, giờ nào thì có chòm sao nào xuất hiện trên bầu trời.
Ví dụ: chỉ có thể tìm được chòm sao Gấu Lớn từ tháng 3 đến tháng 8.
– Việc quan sát các chòm sao nên chọn lúc thời tiết thuận lợi (bầu trời quang đãng, không có mây mù).
– Cần có những kỹ năng nhất định mới có kết quả tốt.
4) Tìm phương hướng bằng địa bàn
– Trái đất của chúng ta là “một khối nam châm khổng lồ” có 2 từ cực đó là từ cực Bắc và từ cực Nam, lợi dụng từ tính của trái đất mà người ta chế ra địa bàn (còn gọi là la bàn).
– Có 2 loại địa bàn thông dụng: loại có kim (1 đầu có từ tính) quay trên một trục và chỉ hướng Bắc và loại không có kim mà chỉ có một mặt tròn trên có khắc mũi tên và luôn chỉ về một hướng hoặc ghi số 0 và chữ N.
– Cách sử dụng la bàn xác định hướng
+ Mở nắp la bàn (nếu có), đặt lên mặt phẳng nằm ngang.
+ Kim nam châm sau khi giao động sẽ đứng yên, đầu mũi tên sẽ chỉ về hướng Bắc.
– Cách sử dụng la bàn xác định góc đối tượng
+ Mở nắp la bàn (nếu có), đặt la bàn trên tay sao cho song song với mặt đất, nâng kính lúp lên góc 450 so với mặt la bàn.
+ Quay thân người sao cho mắt, đường chỉ của la bàn và vật cần đo góc thành 1 đường thẳng.
+ Đưa mắt nhìn lên kính lúp, ta sẽ đọc được số đo góc của la bàn.
– Chú ý:
+ Không sử dụng địa bàn ở gần các vật bằng sắt.
+ Gần đường dây điện cao thế.
